Y Model Cymdeithasol o Anabledd yw un o’n prif werthoedd yma yn Anabledd Cymru. Rydym yn gweithio’n ddiflino i hyrwyddo dealltwriaeth, mabwysiadu a gweithredu’r Model Cymdeithasol ledled Cymru.
Gwyddom y bydd perthynas pawb â’r Model Cymdeithasol yn wahanol a chredwn ei bod yn bwysig amlygu profiadau’r rhai sydd wedi ac sydd dal i weithio i roi’r model ar waith yn eu bywydau eu hunain.
Dyna pam rydyn ni wedi gwahodd Monique Craine o NeuroDivergent Matters i ysgrifennu’r blog yma i ni yn canolbwyntio ar Niwroamrywiaeth a’r Model Cymdeithasol.
Drosodd i chi, Monique.
Niwroamrywiaeth a’r Model Cymdeithasol o Anabledd
Ar gyfer yr erthygl hon, dewisais ddefnyddio dull profiad byw o ysgrifennu am sut mae’r Model Cymdeithasol o Anabledd yn effeithio ar bobl niwroddargyfeiriol.
Deall Niwroamrywiaeth
Pan rydw i’n siarad am Niwroamrywiaeth, dwi’n cyfeirio at yr amrywiadau enfawr mewn gweithrediad gwybyddol dynol.
Mae pob bod dynol yn rhan o rywogaeth niwroamrywiol gymhleth. Mae hyn yn golygu bod gennym ni i gyd ein ‘quirks’ a’n gwahaniaethau yn y ffordd rydyn ni’n dysgu, meddwl ac ymddwyn.
Mae’r rhain yn aml yn cael eu siapio nid yn unig gan ein niwroleg ond hefyd gan ein profiadau bywyd a’n diwylliannau.
Y rhai ohonom sy’n ymwahanu’n sylweddol yn niwrolegol oddi wrth y mwyafrif nodweddiadol wrth gyrraedd ein cerrig milltir datblygiadol yw’r bobl yr wyf yn cyfeirio atynt fel niwroddargyfeiriol.
Mae’r term niwroddargyfeiriol yn cynnwys diagnosis fel awtistiaeth, Anhwylder Diffyg Canolbwyntio a Gorfywiogrwydd (ADHD), dyslecsia, dyspracsia/anhwylder cydsymud datblygiadol, Syndrom Tourette a llawer mwy.
Gellid ddadlau bod unrhyw un nad yw’n niwro-nodweddiadol yn niwroddargyfeiriol yn ddiofyn. Mae’r gwahaniaethau hyn mewn gweithrediad niwrowybyddol fel arfer yn golygu bod gennym wahaniaethau cudd a all, os na chânt eu cyfrif, arwain at anabledd.
Nid yn unig y mae pobl niwrogyfeiriol yn wahanol yn y ffordd yr ydym yn meddwl, ond yn y ffordd yr ydym yn symud, yn ymddwyn ac yn rhyngweithio ag eraill.
Os oes gennym y gallu gwybyddol a’r egni i guddio ein gwahaniaethau, rydym yn gwneud hynny. Mae llawer ohonom yn gwneud hyn er mwyn denu llai o sylw negyddol.
Pan fyddwn yn estyn allan am gymorth, rydym yn aml yn cael ein cyfarfod â phobl sy’n meddwl y dylem allu ymddwyn a siarad neu ddarllen fel pawb arall.
Dim ots pa mor ‘yn yr iawn’ ydym, byddwn yn clywed ein bod yn anghywir oherwydd bod ein tôn yn amhriodol. Felly, yn lle gofyn am gymorth, mae llawer ohonom yn dysgu i guddio ein hanawsterau o oedran ifanc iawn. Gall hyn arwain at ddatblygu cyflyrau iechyd meddwl.
Mae masgio yn gwneud i ni atal ein hanghenion corfforol ein hunain, mae’n gwneud i ni orfod canolbwyntio ar edrych fel y gallwn ymdopi â phethau sy’n peri gofid i ni neu hyd yn oed yn boenus. Felly nid yw’n syndod bod llawer o blant niwroddargyfeiriol yn dod yn oedolion â llawer o anawsterau iechyd meddwl.
Oherwydd y cyflyrau iechyd meddwl rydyn ni’n eu datblygu dros amser a’r rhwystrau rydyn ni’n eu profi wrth gael mynediad i gymdeithas, yn y pen draw mae llawer o oedolion heb ddiagnosis yn torri i lawr i’r pwynt lle maen nhw’n ceisio ymyrraeth feddygol oherwydd nad ydyn nhw’n gwybod pam mae nhw’n gweithio fel y maent.
Mae llawer ohonom yn meddwl ein bod wedi torri am flynyddoedd lawer cyn inni gael ein rhoi ar lwybrau diagnostig.
O dan y model meddygol, rydyn ni’n aml yn cael ein gorfodi i gael diagnosis cyn i unrhyw addasiadau gael eu rhoi ar waith i’n helpu ni i ddysgu sut i oresgyn y rhwystrau niferus sy’n dod yn sgil byw yn yr amgylcheddau niwro normative hyn.
Y Model Meddygol o Anabledd
Mae llawer o bobl yn meddwl am anabledd trwy lens ‘Model Meddygol’.
Mae hyn yn golygu bod pobl yn gweld anabledd fel rhywbeth sy’n cael ei achosi gan gyflyrau neu nam person. Gan fod y broblem feddygol yn cael ei gweld fel un o fewn unigolyn, y cyfan y gall cymdeithas ei wneud yw gobeithio am ymyriad meddygol a all wella neu o leiaf leihau symptomau’r person hwnnw.
O dan y model meddygol, rydym yn mewnoli ein hanawsterau ac yn eu gwneud am yr unigolyn a sut na allant wneud pethau y gall pobl eraill.
Pan edrychwn ar anabledd drwy’r lens feddygol hon, rydym i bob pwrpas yn beio cyflwr neu nam am yr holl anawsterau y gallai person eu hwynebu. Mae hyn yn iawn pan fydd gan rywun annwyd neu os ydyn nhw wedi torri eu coes, rydym eisiau iddynt gymryd triniaeth i leihau eu symptomau a dymuno gwellhad buan iddynt cyn eu disgwyl yn ôl i’r ysgol neu’r gwaith.
Nid yw’r model meddygol yn gweithio cystal ar gyfer y rhai ohonom sy’n byw gyda cyflyrau sy’n para am oes, ac nid yw’n briodol ychwaith i siarad am niwroddargyfeirio fel hyn.
Niwroamrywiaeth a’r Model Meddygol
Yn aml dywedir wrth bobl niwrogyfeiriol adeg diagnosis eu bod wedi eu gwifro’n wahanol ac y byddant fel hyn ar hyd eu hoes. Nid oes unrhyw iachâd, dim triniaeth a fyddai’n atal unigolyn rhag bod yn niwroddargyfeiriol.
Mae pobl niwroddargyfeiriol yn gweithredu’n wahanol drwy gydol eu hoes ac mae angen iddynt ddysgu strategaethau i reoli ‘eu’ hanawsterau, ond ni fyddant byth yn peidio â bod yn niwroddargyfeiriol.
O dan y model meddygol, byddai angen i berson niwroddargyfeiriol fel fi gael diagnosis ac yna gofyn am addasiadau rhesymol o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010. Byddai’n rhaid i’r person hwnnw wedyn brofi (weithiau mewn llys neu gyfraith) ei fod yn ‘anabl’ yn ôl diffiniad y Ddeddf Cydraddoldeb.
Mae defnyddio lens model meddygol yn methu pobl niwroddargyfeiriol yn gyfan gwbl oherwydd, ar ôl cael diagnosis, yn aml dywedir wrthym mai ein niwroteip ydi ‘jyst y ffordd ydan ni’, nid oes unrhyw driniaethau meddygol a all ein troi yn niwronodweddiadol.
Pe bai yna, ni fyddai llawer ohonom yn dewis ei gymryd oherwydd, er gwaethaf yr anawsterau a brofwn wrth lywio tirweddau niwro-nodweddiadol, gallwn gael cryfderau yn y ffordd yr ydym yn meddwl hefyd.
Ein niwroleg yn unig yw’r ffordd yr ydym yn gweithredu, nid yw’n rhywbeth yr ydym wedi cael ein taro i lawr ag ef, nid yw’n dirywiol, nid yw’n dda nac yn ddrwg, dim ond yr hyn ydyw, a dyna’r cyfan yr ydym erioed wedi’i wybod.
I lawer ohonom, dywedwyd wrth yn ystod ein cymorth ôl-ddiagnostig ein bod yn wahanol a bod angen i ni weithio’n llawer caletach na’r mwyafrif.
Os oes gennym ddiagnosis o ADHD, efallai y byddwn yn cael ein rhoi ar feddyginiaeth a all ein helpu i ganolbwyntio am ychydig oriau, ond nid yw’n ein hatal rhag cael ADHD, mae’n ein gwneud ychydig yn fwy abl i weithredu mewn amgylcheddau niwro-nodweddiadol am ychydig oriau mewn byd â llawer o ofynion.
Mae’r model meddygol yn golygu bod yn rhaid inni fod wedi cyrraedd penllanw, mae’n rhaid inni fod wedi datblygu problemau iechyd meddwl cyn inni gael ein rhoi ar lwybrau diagnostig, felly rydym fel arfer ar y gwaelod pan fyddwn yn cael diagnosis o’r diwedd.
Dyna’r pwynt o dan y model meddygol lle byddem yn disgwyl i eraill ddarparu ar gyfer ein hanghenion gan mai dyma pryd y byddwn yn dechrau nodi ein bod yn anabl.
Ni fydd pawb sy’n niwroddargyfeiriol yn datgelu eu niwroleg i gyflogwyr neu ddarparwyr gwasanaethau ac mae llawer o resymau am hyn, y mae rhai ohonynt yn deillio o’r rhwystrau agwedd disgwyliedig y byddant yn eu hwynebu os byddant yn datgelu.
Gall stigmateiddio a rhagdybiaethau ynghylch y pethau mae cymdeithas yn credu nad ydym yn gallu eu gwneud i gyd arwain at gyflyrau’n gwaethygu i’r rhai sy’n datgelu.
Gwneud addasiadau
Yr unig ffordd i gyfrif am ein gwahaniaethau yw defnyddio llawer o strategaethau ac eirioli dros ein hunain a dweud wrth bobl sut yr ydym yn gweithredu’n wahanol. Y gobaith yw y gallant wedyn wneud addasiadau fel nad ydym bellach dan anfantais.
Pan gyflawnir hyn, mae’r person niwroddargyfeiriol yn cael mynediad cyfartal i addysg, gwaith, gwasanaethau a chymdeithas yn gyffredinol. Pan mae ein gofynion yn cael eu bodloni, gallwn ffynnu.
Pan nad yw ein gwahaniaethau niwroddargyfeiriol yn cael eu hystyried, a ninnau’n cael ein gorfodi yn lle hynny i lwybrau diagnostig i ‘brofi’ ein bod yn anabl (felly gall Deddf Cydraddoldeb 2010 fod yn berthnasol), gall hyn achosi i ni ddod yn anabl.
O dan y model meddygol rydyn ni’n cael ein gorfodi i siarad am yr holl bethau rydyn ni’n ddrwg amdanyn nhw gan fod yn rhaid i ni i bob pwrpas feio ein nam am ein hanallu i wneud rhywbeth, neu am ein hangen am gymorth.
Pe baem yn mabwysiadu dull model cymdeithasol, gallem gydnabod ein cyflwr, nam neu niwrowahaniaeth, ceisio cyngor meddygol lle y bo’n berthnasol a gallai cymdeithas ganolbwyntio ar y mannau lle mae wedi creu rhwystrau yn ddiarwybod, fel y gall gael gwared arnynt.
Gallem ni i gyd addasu sut mae gwasanaethau’n cael eu darparu fel nad oes neb yn anabl oherwydd y rhwystrau y mae cymdeithas wedi’u creu. Pe baem yn dilyn y Model Cymdeithasol o anabledd, byddem yn cael gwared ar y rhwystrau corfforol ac agweddol sy’n atal pobl anabl rhag cael mynediad i addysg, cyflogaeth a’r gymuned yn fwy cyffredinol fel y gallai mwy o bobl gyflawni eu llawn botensial a chael mynediad cyfartal at wasanaeth.
Byddem yn sicrhau bod lleoedd sy’n honni eu bod yn hygyrch yn cael eu profi gan ddefnyddwyr cadeiriau olwyn llawn amser ac eraill â namau symudedd.
Er mai lleiafrif o bobl niwroddargyfeiriol sy’n defnyddio cadeiriau olwyn, mae angen inni ystyried eu gofynion ac y croestoriad o ddefnyddwyr cadeiriau olwyn.
Pan na all defnyddiwr cadair olwyn llawn amser gael mynediad i adeilad oherwydd diffyg ramp neu ddrws sy’n rhy drwm i’w agor, nid eu cyflwr nhw yw’r broblem ond diffyg hygyrchedd sydd wedi achosi’r broblem.
Yn aml gellir osgoi’r materion hyn os yw pobl anabl yn ymwneud â dylunio mannau ar gyfer defnyddwyr anabl.
Wrth gwrs mae cyfran fawr o bobl sydd angen triniaeth feddygol i leihau symptomau poenus neu niweidiol, fodd bynnag byddai gweithredu’r model cymdeithasol yma yn golygu y byddai gan bawb fynediad cyfartal i ofal iechyd.
Niwroamrywiaeth a’r Model Cymdeithasol
Pe baem yn edrych ar Niwroamrywiaeth o bersbectif model cymdeithasol yn unig, ni fyddai’n rhaid i niwroamrywioldeb arwain at anabledd i’r mwyafrif.
Pe bai plant dyslecsig yn cael defnyddio meddalwedd testun-i-leferydd ac arddweud fel y gallent gadw i fyny â dysgu ac ysgrifennu heb fod dan anfantais oherwydd eu dyslecsia, efallai na fydd ganddynt broblemau hunan-barch enfawr neu efallai na fyddant yn teimlo’n anabl erbyn iddynt adael yr ysgol, hyd yn oed os ydynt yn dal i gael trafferth darllen yn uchel neu ysgrifennu â llaw.
Pe bai plant Awtistig yn gallu gwisgo clustffonau sy’n canslo sŵn neu wrando ar gerddoriaeth yn y dosbarth, efallai na fydden nhw’n cael eu llethu cymaint gan synau ymylol ac yn cymryd mwy i mewn.
Pe bai plant â gwahaniaethau sylw yn cael symud o gwmpas yn y dosbarth gyda chiwbiau fidget tawel ac ati, efallai y gallent ganolbwyntio mwy gan na fydd yn rhaid iddynt atgoffa eu hunain bod angen iddynt eistedd yn llonydd drwy’r amser yn lle gwrando.
Nid gair budr yw anabledd; ffaith syml bywyd ydyw. Os na all rhywun gael mynediad at wasanaethau a grwpiau, ni ddylai deimlo cywilydd dweud eu bod yn anabl oherwydd hyn.
Ni fydd pawb sy’n niwroddargyfeiriol yn nodi eu bod yn anabl. Mae llawer mewn gwirionedd yn hoffi’r ffordd y mae eu hymennydd yn gweithio.
Mae’n debyg y byddant yn dal i gael trafferth gydag agweddau ar fywyd bob dydd neu waith, neu’r ddau, ond ar y cyfan maent yn rheoli eu bywydau fel nad ydynt yn nodi eu bod yn anabl.
Mae’r rhain yn bobl sy’n debygol o fod wedi gallu rhoi strategaethau ar waith i’w helpu i reoli eu bywyd o ddydd i ddydd, ac wedi dod o hyd i gyflogaeth a thai sy’n addas iddyn nhw.
Fodd bynnag, nid yw hyn yn arferol i lawer o bobl niwroddargyfeiriol sydd wedi cael diagnosis a fydd yn dweud wrthych eu bod yn anabl oherwydd nad yw cymdeithas yn cynnig addasiadau ar gyfer eu gwahanol anghenion.
Dychmygwch pe bai pob cyflogwr, gwasanaeth cyhoeddus, ysgol a darparwr gwasanaethau meddygol yn mabwysiadu’r Model Cymdeithasol o Anabledd ac yn gweithio i ddileu rhwystrau i gynifer o bobl anabl â phosib.
Os ydym yn gwybod bod o leiaf 10% o’r boblogaeth yn ddyslecsig ond nad oes gan bob ysgol a man gwaith feddalwedd testun-i-leferydd neu feddalwedd arddweud i’w gynnig i 10% o’u myfyrwyr, staff neu gwsmeriaid, mae’n rhaid i ni fod yn rhoi llawer o bobl niwroamrywiol o dan anfantais drwy beidio â chael hyn fel safon.
Pe bai’r Model Cymdeithasol o Anabledd yn cael ei gymhwyso i’n cymdeithas, ni fyddai’r ffocws bellach ar ddisgwyl i’r person niwro-ddargyfeiriol berfformio i safonau niwro-nodweddiadol er mwyn iddynt gael mynediad i gymdeithas.
Efallai y bydd rhai pobl niwro-ddargyfeiriol yn dal i deimlo’n anabl pan fydd yr holl rwystrau corfforol ac agweddol yn cael eu dileu. Er enghraifft, byddai pobl â sensitifrwydd sain yn dal i gael trafferth mewn mannau uchel, prysur, ond o dan y Model Cymdeithasol byddent yn gallu esbonio i staff fod yr amgylchedd yn peri gormod o ofid ac felly byddai modd cynnig addasiadau.
Pe bai pobl yn dilyn y Model Cymdeithasol, byddent yn fwy parod i’w derbyn felly ni fyddem yn cael ein barnu’n anghywir am wisgo clustffonau canslo sŵn neu am ysgogiad (gwneud ac ailadrodd symudiadau neu synau).
O dan y model meddygol mae’n rhaid i ni gael gwybodaeth am gyflyrau meddygol penodol er mwyn gallu cynnig addasiadau. Gan nad ydym yn arbenigwyr meddygol, rydym yn troi at arbenigwyr meddygol sydd, yn achos niwroddargyfeirio, yn rhoi straen ar system y GIG ac yn gorfodi llawer i ymarfer preifat gan nad yw rhestrau aros o bum neu chwe blynedd yn anhysbys.
Pan fo cyflogwr neu ysgol yn gwrthod gwneud addasiadau hyd nes y ceir diagnosis, mae’n gorfodi’r unigolyn i barhau i weithio heb addasiadau sy’n aml yn arwain at gynhyrchu gwaith gwael ac anawsterau iechyd meddwl.
O dan y model meddygol bydd llawer o gyflogwyr ond yn rhoi addasiadau yn eu lle unwaith y bydd pobl wedi profi bod ganddynt gyflwr meddygol sy’n gofyn am addasiad, a dim ond pan fydd ganddynt dystiolaeth feddygol y byddant yn derbyn hyn ac y byddant yn derbyn bod y person wedi’i gwmpasu gan y Ddeddf Cydraddoldeb.
Mae hyn yn rhoi straen enfawr ar system y GIG sydd eisoes wedi’i llethu. Mae’n werth nodi hefyd nad yw’n bosibl mewn rhai ardaloedd i gael eich rhoi ar lwybr oedolion ar gyfer rhai mathau o niwro-wahaniaeth fel dyspracsia/diagnosis o Anhwylder Cydlynu datblygiadol. Yn y mannau hynny, mae’n debygol y bydd gan bobl niwroddargyfeiriol lawer o anawsterau iechyd meddwl oherwydd nad ydynt erioed wedi gallu cael cyfrif am eu gwahanol anghenion. Mae’n debygol y byddant yn nodi eu bod yn anabl.
Gan ddefnyddio lens model cymdeithasol byddem yn normaleiddio siarad am anabledd. Nid drwy sôn am gyflyrau meddygol unigol a phwy sydd â nhw, ond am y gwahanol fathau o rwystrau a allai fod gan y gwahanol fathau o bobl sy’n defnyddio ein gwasanaethau.
O dan y model cymdeithasol o anabledd, er enghraifft, byddai gan bob gweithle o leiaf 10% o’u technoleg feddalwedd testun i leferydd a arddywediad a byddent yn gadael i’w holl staff ei drio.
Nid oes angen diagnosis ar Mynediad at Waith (Access to Work), adran y llywodraeth sy’n helpu busnesau bach a chanolig i dalu costau cyflenwi cymhorthion anabledd. Nid oes angen diagnosis ar lawer o ysgolion bellach er mwyn gwneud addasiadau syml i blant.
Mae yna hefyd lawer o gwmnïau a sefydliadau sydd wedi buddsoddi mewn offer sgrinio fel y gallant wneud addasiadau heb fod angen i’w staff gael diagnosis.
Mae rhai cyflogwyr yn dal i ddadlau os na fyddwch chi’n mynnu ceisio diagnosis yna byddai pawb yn honni eu bod yn Niwroddargyfeiriol fel y gallent elwa o’r addasiadau hefyd. Fy ateb yw hyn: pe bai pawb yn cael gweithio mewn amgylcheddau a oedd yn gweithio iddynt, lle gallent eirioli dros eu hanghenion a gweithio hyd eithaf eu gallu gyda’u holl anghenion yn cael eu diwallu, byddai hyn yn fwyaf tebygol o gynyddu eu cynhyrchiant, felly ble mae’r broblem?
Gallai’r rhan fwyaf o gwmnïau, a gwasanaethau i gyd elwa o fod yn fwy cyfeillgar i niwro-ddargyfeirio trwy ystyried gwahaniaethau safonol yn hytrach na dilyn y model meddygol presennol o’n gorfodi i roi pwysau ar y GIG i brofi bod ein hanabledd o fewn ni, hyd yn oed i’r rhai ohonom sydd yn credu ein bod yn anabl yn bennaf gan y rhwystrau a brofwn.
Os byddwn yn newid lens ac yn defnyddio lens model cymdeithasol, gallem yn lle hynny siarad am sut y gallwn roi pethau yn eu lle i gael gwared ar y rhan fwyaf o’r rhwystrau cyffredin y mae llawer o bobl yn eu profi mewn gwirionedd.
Cyhoeddodd sianel ffrydio teledu yn ddiweddar eu bod wedi synnu bod gan 40% o’u defnyddwyr yr is-deitlau ymlaen llawn amser. Roeddent yn gwybod y byddai is-deitlau yn dda i bobl Fyddar a’r rhai sydd â nam ar eu clyw ond roedd y ganran o bobl yr oeddent yn disgwyl defnyddio’r nodwedd hygyrchedd hon yn llawer is, felly rhoddodd hyn sioc iddynt.
Mae hyn yn dangos, pan fyddwn yn cael gwared ar rwystrau i rai, ein bod yn cynyddu hygyrchedd i bawb.
Nid yn unig roedd yr is-deitlau yn helpu pobl a oedd yn gwylio ffilmiau mewn iaith anfrodorol, pobl Fyddar a’r rhai â nam ar eu clyw ond hefyd miloedd o bobl niwroddargyfeiriol sy’n cael trafferth prosesu clywedol yn ogystal â rhai sy’n hoffi peidio â chael y teledu ymlaen yn rhy uchel.
Rwy’n breuddwydio am ddiwrnod lle bydd cenedlaethau’r dyfodol o bobl niwroddargyfeiriol yn gallu nodi’n syml bod ganddynt anawsterau ag x, y, neu z, a bydd y sgwrs yn symud oddi wrth materion meddygol neu niwrolegol ac yn hytrach yn derbyn Niwroamrywiaeth ac i ofyn ‘Sut gallwn ni wneud hyn yn fwy hygyrch i chi fel y gallwch chi gyflawni eich potensial?’
Y cyfan sydd ei angen arnom i hyn ddigwydd yw i gymdeithas groesawu’r Model Cymdeithasol o Anabledd a bod yn barod i ail-fframio sut mae’n gweld anabledd.
